Komu nie przysługuje zachowek?

Czym jest zachowek?

Definicję zachowku znajdziecie Państwo w Kodeksie cywilnym (dalej jako: „k.c.”), a ściślej w art. 991. Dla porządku wywodu przywołam regulacje kodeksowe, a następnie skomentuję rzeczony przepis.

Zstępnym (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).

Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Instytucja zachowku ma zatem chronić osoby bliskie spadkodawcy przed niekorzystnym – rzecz jasna z ich punktu widzenia – rozporządzeniem majątku przez spadkodawcę. Nierzadko bowiem zdarza się, że spadkodawca – kierując się różnymi pobudkami – ustanowi w testamencie spadkobiercę (lub spadkobierców), który nie należy do członków najbliższej rodziny (lub należy, ale z pominięciem pozostałych spadkobierców ustawowych0. W takiej sytuacji ustawodawca zapewnia minimum ochrony prawnej najbliższej rodzinie – właśnie na wypadek takich rozporządzeń majątkiem.

Zachowek to zatem określona suma pieniędzy (skorelowana z udziałem w spadku), którą spadkobierca ustawiony przez testatora będzie musiał zapłacić na rzecz osób pominiętych w spadkobraniu. Ma ona – przynajmniej w podstawowym zakresie – zrekompensować wyżej wskazany stan rzeczy. Komu nie przysługuje zachowek?

Komu przysługuje zachowek?

Ustawodawca przesądził komu przysługuje zachowek. We wcześniej przywołanym art. 991 k.c. wskazano, że zachowek przysługuje zstępnym (dzieciom, wnukom, prawnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia ustawowego.

Innym osobom nie przysługuje zachowek. Roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej z tego tytułu przysługuje tylko członkom najbliższej rodziny spadkodawcy, którzy są – rzecz jasna posługując się pewnym skrótem myślowym – pokrzywdzone skutecznym rozrządzeniem testamentowym spadkodawcy.

Komu nie przysługuje zachowek?

Na pytanie komu nie przysługuje zachowek trzeba udzielić nieco bardziej złożonej odpowiedzi. W pierwszym rzędzie zachowek nie należy się osobom, które nie należą do kręgu najbliższej rodziny spadkodawcy. Oznacza to, że na przykład rodzeństwu spadkodawcy nie przysługuje zachowek – w żadnej sytuacji. Komu jeszcze nie przysługuje zachowek?

Odrzucenie spadku

Na pewno Państwo słyszeliście o możliwości odrzucenia spadku. Spadkobierca w tym zakresie ma trzy możliwości, a mianowicie może:

– przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste);

– przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza);

– spadek odrzucić.

Oświadczenie o odrzuceniu lub przyjęciu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania.

Termin na złożenie rzeczonego oświadczenia nie biegnie zatem od chwili śmierci spadkodawcy, a w zasadzie od momentu dowiedzenia się o tym fakcie. Niejednokrotnie mogą być to różne daty, zatem warto o tym wiedzieć.

W razie skutecznego odrzucenia spadku – zachowek nie przysługuje. Spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje bowiem wyłączony od dziedziczenia i jest traktowany, tak jakby nie dożył chwili otwarcia spadku (rzecz jasna Ustawodawca przyjmuje taką fikcję prawną).

Komu nie przysługuje zachowek? Skuteczne wydziedziczenie wyłącza prawo do zachowku!

Skuteczne wydziedziczenie pozbawia prawa do zachowku. Przesądza o tym wprost regulacja kodeksowa.

Zgodnie z art. 1008 k.c. spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:

– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

– dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Jeżeli wydziedziczenie zostało dokonane skutecznie – wydziedziczony zostanie pozbawiony prawa do zachowku. Nie oznacza to jednak, że np. jego dzieci nie będą mogły domagać się zachowku.

Jeżeli w Państwa ocenie wydziedziczenie zostało dokonane wbrew przepisom prawa – istnieje możliwość jego „podważenia”. W każdym jednak razie takie postępowania nie są łatwe i wymagają odpowiedniego przygotowania merytorycznego.

Zrzeczenie się dziedziczenia wyłącza prawo do zachowku

Ustawodawca dopuszcza możliwość zrzeczenia się dziedziczenia – jeszcze za życia spadkodawcy. Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Samo zrzeczenie się dziedziczenia – w odróżnieniu chociażby od wydziedziczenia – obejmuje również zstępnych zrzekającego się (jego dzieci, wnuki, prawnuki), chyba że strony umowy ustaliły inaczej. Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeniu od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli chwili otwarcia spadku.

Komu nie przysługuje zachowek? Zachowek nie należy się spadkobiercy, którzy zrzekł się dziedziczenia (oraz jego zstępnym).

Jeżeli z różnych powodów będziecie Państwo chcieli uchylić się od skutków zrzeczenia się dziedziczenia, to istnieje taka możliwość. Zrzeczenie się dziedziczenia może być bowiem uchylone przez umowę między tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono. Ponownie umowa winna być zawarta w formie aktu notarialnego.

Niegodność dziedziczenia

Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

– dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

– podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w takim sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

– umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności.

Spadkobierca niegodny dziedziczenia zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył otwarcia spadku. Jeżeli zatem wobec spadkobiercy zapadło prawomocne orzeczenie Sądu, w którym stwierdzono niegodność dziedziczenia – wówczas takiemu spadkobiercy nie przysługuje zachowek. Sam fakt wystąpienia wyżej wskazanych okoliczności nie jest wystarczający. To komu nie należy się zachowek w tych okolicznościach zależy zatem od orzeczenia Sądu.

Komu nie przysługuje zachowek? Inne sytuacje

Zachowek nie przysługuje również małżonkowi, jeżeli spadkodawca przed swoją śmiercią wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z małżonkiem z jego winy, a żądanie to – w pewnym uproszczeniu – było uzasadnione. Przebywanie w tanie separacji również wyłącza prawo do zachowku.

Musicie również Państwo pamiętać o kolejności nabywania uprawnienia do zachowku. W pierwszym rzędzie prawo do zachowku przysługuje dzieciom oraz małżonkowi. W wyżej wskazanym kręgu osób znajdują się również dzieci przysposobione.

Dopiero później prawo do zachowku przysługuje wnukom lub prawnukom, a pod pewnym warunkami również rodzicom testatora.

Komu nie przysługuje zachowek – zwróć uwagę na termin przedawnienia roszczenia

Nie należy zwlekać z dochodzeniem zachowku. Roszczenie o zachowek, podobnie jak inne roszczenia majątkowe, ulega przedawnieniu.

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu. Po upływie tego terminu dochodzenie zachowku może być niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Komu nie należy się zachowek – podsumowanie

Tytułowe zagadnienie – komu nie przysługuje zachowek – nie jest wbrew pozorom takie proste. Ustawodawca przewiduje wiele sytuacji, które wyłączają prawo do zachowku. Jeżeli przyszło się Państwu mierzyć z problemami prawnymi w sprawie o zachowek – warto skonsultować swoją sprawę z profesjonalnym pełnomocnikiem – adwokatem lub radcą prawnym. Dzięki temu będziecie Państwo wiedzieć komu nie przysługuje zachowek (w okolicznościach faktycznych Państwa sprawy) oraz na jakie aspekty zwrócić uwagę, aby zwiększyć swoją szansę na pomyślne zakończenie postępowania.

Niniejszy wpis blogowy nie stanowi porady prawnej. Jeżeli macie Państwo jakiekolwiek pytania w tym przedmiocie –zapraszam do nawiązania kontaktu.